Orinidi

An Orinidi (Aborijened) eo annezidi gentañ Aostralia. Erruet e oant war an douar bras-se setu bremañ tremen 40 000 bloaz 'zo, moarvat o tont eus enezeg Indonezia. Ur c'hevandir lesanvet gant an alouberien saoz terra nullius goude dilestradeg Cook e 1770. Eno koulskoude e veve strewet dre ar vro ouzhpenn 250 meuriad gant kement-all a yezhoù; chaseourien-dastumerien e oant hag abaoe milvedoù en em ingalent brav gant danvezioù an douar. Bez' o deus ur sistem kemplezh a lezennoù diazezet war lidoù ha kredennoù a zo e dalc'h boudoù Amzer an Hunvreoù a ziwall al lec'hioù sakr.

Hiziv, stroñset mat gant gwalennoù an deuet diwar an trevadenniñ ez eus ouzhpenn 455 000 Orinad ha kalz a arzourien anavezet er bed a-bezh. Diskouez a reont gant donezon o sevenadur kozh ha bev war un dro. Ar rannbennad da heul a zo skrivet gant an antropologourez Barbara Gloweczewski.

An Aostralianed kentañ a veve diwar dastum ha chaseal, en un doare bevañ hantergantreat, cheñch a raent lec'h hervez mare ar bloaz, an amzer hag an danvezioù a gavent tro-dro dezho. War zigarez e kerzhe an dud-se en noazh, hep sevel ti ebet, na kaout liorzhoù nag ober hentoù, o doa divizet ar Saozon ne oa ket poblet Aostralia : Terra nullius emezo. Kouskoude o devoa an orinidi pep a dachenn merket mat diazezet war liammoù speredel gant anvioù d'al lec'hioù, d'an douregi, d'ar rec'hell, d'an tosennoù, stag ouzh danevelloù sakr a leurennent e-kerzh lidoù arzel ha pleustret. Doareoù kemplezh o devoa evit merañ an douaroù, perc'hennañ pe implij anezho evit kantadoù a veuriadoù gant pep hini e yezh dezhañ e-unan.

Garv eo bet an trevadennerezh saoz; al lazhadegoù, ar c'hleñvedoù-red, an deporzhadurioù o deus lazhet strolladoù a-bezh pa oa bet krouet toulloù-bac'h e su ar vro en XIXvet kantved. Ar rebourserezh a zo bet ken kriz, ar sec'hor, hag a-wechoù ar c'hoant gouzout o deus kaset ar familhoù a chome da glask repu e feurmoù sevel loened, er misionoù hag er gwarezvaoù. E 1905, pa oa krouet ar C'hevread aostralian e voe lezet ar gouarnamant d'ober hervez e soñj, ha savet gantañ neuze ul lezenn da glask er c'hampoù betek ar re bellañ bugale o c'hroc'hen sklaer, bet ganet diwar frouezh an alouberien, dre wall pe dre garantez....

Pa voe divizet gant ar gouarnamant kaout ul linenn bolitikel a heñvelekadur o doa kaset da benn ur gouennlazh teknikel anvet «gwennaat» ar ouenn, da lavarout eo dimeziñ ar vugale gant tud sklaeroc'h egeto evit na vije ken goude ur pennad eus ar pobloù orinat...

Betek referendom 1967 a anzavo en diwezh gwirioù keodedel d'an orinidi, ne oa tamm redi lezennel ebet da baeañ anezho. N'eus nemet ar re a c'houlenn un testeni heñvelekadur a c'hell bezañ gopret, met abalamour d'o orin e c'hellont bezañ gwasket, lakaet a-gostez daoust d'o barregezhioù. Ne vezont ket broudet na d'ober ar sport na war dachenn an arz gant aon na zeufe tud du da vezañ gwelloc'h eget tud wenn. Diaes-tre e oa kaout an testeni heñvelekadur, daoust ma oa bet sanket don ar Bibl e pennoù rummadoù a orinidi. Deiz-ha-deiz e vezont enrollet ha e tleont reiñ o ger ne zarempredint ken meuriad o familh...

Kalz a dud o doa kredet – antropologourien en o zouez – e oa an orinidi war-nes mont da get. Dre ma oa aotreet an orinidi da vont e-maez eus al lec'hioù gwarez goude referendom 1967 ez eus bet ur prantad babyboom hag ur revival e sevenadur ar vro, ha da heul ur stourm evit difenn an identelezh orinat gant an diskennidi n'eus forzh peseurt liv kroc'hen o dije. Ar re o doa gouzañvet ar muiañ eus an apartheid-se a voe ar stourmerien daerañ evit adc'hounid an douaroù laeret.

E 1972, o deus savet un deltenn, ar c'hannati orinat, dirak breujoù Canberra. Divizout a reont kemer da arouez broadel ur banniel gant al liv ruz evit an douar, du evit an dud ha melen evit an heol. Al livioù-se a vo degemeret evel merk an identelezh orinat er bed a-bezh.

Daou verk grafek all a zo deuet war wel evel sinadurioù an engenedigezh aotralian. Livadurioù Douar Arnhem a lak war ar c'horz o liamm speredel gant an douar: ar patterns pe tresoù ha kanavaz ar c'hlannoù a lak da glotañ amailherezh ha skeudvarennadurezh gant loened treset treuzwelus o tiskouez o diabarzh, un doare arzel o tont eus al livadurioù war reier a vez graet arz skinsellet gant an arbennigourien.

E-kerzh ar bloavezhioù 70 o deus kroget livourien gouelec'h ar c'hornôg d'ober livadurioù akrilik, taolennoù gant poentigoù bihan anavezet er bed a-bezh bremañ gant an anv dot paintings.

Ar strolladoù-se eus Tiriad an Norzh o deus gellet stourm evit o douaroù a-drugarez d'al lezenn war al land rights, bet votet e 1976. Erstadoù all Aostralia n'eo nemet goude trec'h Eddie Mabo, orinad eus strizh-mor Torres, en deus diwiriekaet mennozh ar terra nullius. Ar gouarnamant, e 1992, en deus lakaet tremen ullezenn nevez neuze hag a anzav an Native Title, gwir douar engenidik hag a rank bezañ goude-se bezañ gwiriet hini-ha-hini en ul lez-varn savet a-ratozh evit-se...

Ha bremañ ?